Dövlət İmtahan Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə Təhsilin Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Assosiasiyanın Bakıda keçirilən 45-ci illik toplantısı (IAEA 2019) sessiyalarla davam edib.
Konfrans çərçivəsində sentyabrın 24-də günün birinci yarısında “Siyasətin formalaşdırılması”, “Ali təhsil”, “Qiymətləndirmə strategiyaları”, “Müəllim inkişafı”, “Psixoloji qiymətləndirmə” mövzularında sessiyalar keçirilib.
Sessiyalarda qiymətləndirmə sahəsində xarici və yerli ekspertlərin məruzələri dinlənilir, təcrübə mübadiləsi aparılır.
“Siyasətin formalaşdırılması” sessiyasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının böyük elmi işçisi Etibar Əliyevin və Dövlət İmtahan Mərkəzinin əməkdaşı Xanlar Xanlarzadənin təqdimatında “Ənənəvi məktəbdən müasir məktəbə keçidin fəlsəfəsi və yeni qiymətləndirmə siyasəti” mövzusunda məruzə edilib. Məruzədə ənənəvi məktəbin tutduğu mövqedən çıxaraq, “müasir məktəb” yoluna qədəm qoymasının tarixi, həmçinin müasir məktəbə keçiddə “School improvement” anlayışının rolu təhlil edilib. Qeyd olunub ki, bugünün məktəbi (bu sözlər ilk növbədə bizim gerçəkliyə aiddir) təşkilati strukturu və metodikasına görə şəxsiyyətin yaradıcı potensialının həyata keçirilməsini deyil, şagirdlərin fərdi fərqlərinin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. Müasir dövr ibtidai məktəbdə şagirdin müqəddəratının həll olunduğunu bizə diktə edir. Bütün bunlara baxmayaraq, hələ də qarşımızda duran əsas suallardan biri budur: Biz gələcək nəsilləri necə görmək istəyirik? Bu suala cavab vermək üçün təhsilin sənaye cəmiyyətindən postsənaye cəmiyyətinə transformasiyasında ortaya çıxan paradiqmalarda təhlil aparılıb. Əldə olunan qənaətə görə, müasir öyrətmə müəyyən faktlar məcmusunu sadəcə xatırlatmaq deyil, insanın özünün zəruri biliklər əldə etməsinə imkan verən bacarıqların qazanmasına xidmət etməlidir. Bu məqsədlə təlimin metodları təkmilləşməli və məzmun modernləşməlidir. Bu dəyişikliklər real surətdə aparılmalı; tərbiyə haqda da düşünməyi və konkret fərdə isə öz şəxsi keyfiyyətlərini reallaşdırmağa imkan verməlidir. Məruzədə, həmçinin postsənaye cəmiyyətində çox geniş yayılmış ictimai bilik diskursu təhlil edilib.
“Siyasətin formalaşdırılması” sessiyasında “Skandinaviya siyasətçilərinin təhsildə qərar qəbul etməsində siyasət qanuniləşdirmə üsulları”, Qiymətləndirmə məlumatlarının qərar qəbuletmə prosesində istifadəsinin mübahisəli və mürəkkəb xarakteri: siyasət fərziyyələrini şübhə altına almaq” mövzularında məruzələr dinlənilib.
“Ali təhsil” sessiyasında ADA Universitetindən Azər Əbizadə və Təhsil İnstitutunun elmi işçisi Fizzə Mirzəliyeva “Azərbaycanda fərqlənmə proqramı nə dərəcədə uğurludur?” mövzusunda çıxış ediblər. Qeyd olunub ki, 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi bir neçə universitetdə fərqlənmə proqramına başlayıb. Proqramın həyata keçirilməsində məqsəd təkcə qabaqcıl bir tədris proqramı təqdim etmək deyil, eyni zamanda, universitetlərdə mədəniyyətin dəyişdirilməsi idi: tələbələri daha fəal olmaq, beynəlxalq yarışlarda iştirak üçün təşviq etmək, təhsillərini davam etdirmək və s. Bunu nəzərə alaraq, fərqlənmə proqramını müvafiq universitetlərdə fərqlənən tələbələrlə fərqlənməyən tələbələri akademik göstəriciləri, gələcək akademik hədəfləri və məktəbdənkənar tədbirlərdə iştirak etmələri ilə müqayisə edərək qiymətləndiririk. Azərbaycanda fərqlənmə proqramı yalnız müəyyən dərəcə proqramları üçün mövcud olduğundan, müvafiq dərəcələr üzrə fərqlənmə dərəcəsi alan və fərqlənməyən tələbələr arasında sorğu keçirilib. Akademik göstəricilərə, akademik hədəflərə və məktəbdənkənar bəzi fəaliyyətlərə baxılarkən fərqlənmə sinfinin fərqlənmə dərəcəsindən açıq şəkildə fərqləndiyi özünü göstərir.
Dövlət İmtahan Mərkəzindən Ziyafət Mustafayeva, Şükufə Əsgərova, Cavanşir Orucov, və Nuran Abbasova “Xüsusi qabiliyyət imtahanlarında şəffaflığın təmin edilməsi” mövzusunda çıxış ediblər. Qeyd olunub ki, Dövlət İmtahan Mərkəzi xüsusi qabiliyyət imtahanlarının verilməsində geniş təcrübəyə malikdir və standart testlərə əsaslanaraq yaradıcılığın qiymətləndirilməsi üçün xüsusi texnika hazırlayıb. Mərkəz beş fərqli istiqamətdə xüsusi qabiliyyət imtahanları keçirir. Xüsusi qabiliyyətin qiymətləndirilməsi xüsusi vasitələr və şərtlər tələb edən mürəkkəb bir işdir. Abituriyentlərin xüsusi qabiliyyətlərini aşkar etmək üçün qiymətləndirmə sistemi, qiymətləndirmə standartları, rəqabət şərtləri dəqiq şəkildə hazırlanmalıdır. Şəffaflığın təmin edilməsində əsas maneə subyektivlik və xüsusi qabiliyyət qiymətləndirməsi üçün daha dəqiq meyarların hazırlanmasıdır.
Sessiyada, həmçinin “Dəyişikliklər və akademik fəaliyyətdə təsir edən amillər: idrak qabiliyyəti, sosial dəstək və öyrənmə motivasiyası?” mövzusunda məruzə dinlənilib.
“Qiymətləndirmə strategiyaları” sessiyasında “Qazaxıstanda ibtidai təhsilin yenilənmiş məzmununun (uzununa təhsil nəticələri) aprobasiyası çərçivəsində öyrənənlərin diaqnostik testi”, “Nigeriyanın İmo ştatında orta məktəb şagirdlərinin kənd təsərrüfatı elmindəki nailiyyətlərinə həmyaşıd qiymətləndirmə strategiyasının təsiri”, “Orta məktəblərdə fizika müəllimlərinin qiymətləndirmə strategiyaları: fizika nailiyyətləri üçün irəli bir yol” mövzularında məruzələr dinlənilib.
“Müəllim inkişafı” sessiyasında “Müəllimlərimiz bacarıqlıdırmı? Zambiyanın Qərb, Şimal-Qərb və Lusaka əyalətlərindəki seçilmiş ibtidai məktəblərin məktəb əsaslı qiymətləndirmələrinin tədqiqi”, “Milli səviyyədə təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün peşəkar inkişaf proqramlarında müəllim təhsilinin inkişafına qiymətləndirmə necə kömək edir?”, “Qərbi Afrikada orta məktəb sertifikatları üzrə imtahan götürənlərin hesabatları” mövzularında məruzələr dinlənilib.
“Psixoloji qiymətləndirmə” sessiyasında Bakı Dövlət Universitetindən Kamilə Əliyeva və Ülkər Hsənova “insanın yaradıcı potensialının formalaşdırılmasına dair eksperimental araşdırma” mövzusunda çıxış ediblər.
Sessiyada, həmçinin “İnkişaf siniflərində aşağı nəticə göstərən şagirdlərin erkən semestr sinif qiymətləndirməsinin həyata keçirilməmiş nəticələri”, “Pakistanda Ağa Xan Universitetində imtahan komissiyasında oxuyan tələbələrin həyəcan səviyyələrinin yoxlanması” mövzularında məruzələr dinlənilib.
Günün ikinci yarısında “Dil biliklərinin yoxlanması”, “Ali təhsil”, “Müəllim hazırlığı və qiymətləndirmə”, “Yazı işlərinin qiymətləndirilməsi”, “Validlik”, mövzularında sessiyalar keçirilib.
Bu sessiyalarda “NCA - EPT testinin yenidən işlənmiş variantının faktor quruluşu”, “Çin dilində sinif qiymətləndirməsində bərabərlik testi”, “Qərar qəbulu üçün dil biliyinin qiymətləndirilməsindən istifadə: HKDSE Çin dilində danışma imtahanı”, “Texniki və peşə təhsili sahəsində inkişaf siyasətində qərar qəbulu üçün təhsilin qiymətləndirilməsi məlumatlarında istifadənin modellləşdirilməsi”, “Texniki və peşə təhsili üçün işçi qüvvəsinin əsas bacarıqlarının qiymətləndirməsi”, “Bacarıqlara əsaslanan təhsil modeli: mexatronika mühəndisliyində fəaliyyətin qiymətləndirilməsi”, “Hindistanda təhsil missiyasını inkişaf etdirmək üçün müəllimlərin qiymətləndirilməsi praktikasından istifadə”, “Təbiət elmləri və riyaziyyat müəllimləri üçün onlayn inkişaf kursları” mövzularında məruzələr dinlənilib.
Dövlət İmtahan Mərkəzindən Könül Həsənova, Afiqə Batıyeva, Azərbaycan Müəllim İnkişaf Mərkəzindən Xədicə Cəfərova “Peşəkar inkişaf üçün müəllim hazırlığı modeli” mövzusunda təqdimat ediblər. Təqdimatda DİM tərəfindən müəllimlər üçün təşkil olunan treninqlərdən bəhs edilib. Xatırladılıb ki, 1994-cü ildən TQDK-da, hazırda isə DİM-də hər il imtahan fənləri üzrə seminarlar təşkil edilir. Bu seminarlarda müəllimlərə qüvvədə olan dərsliklər əsasında hazırlanan tapşırıqlar və onların formaları haqqında məlumat verilir.
2008-ci ildən yeni təhsil proqramlarının (kurikulumlar) tətbiqi təhsilin məzmununa yeniliklər gətirdi. Təbiidir ki, bu islahatlar DİM-in fəaliyyətinə də təsir göstərdi. Buraxılış və qəbul imtahanlarında bilik və bacarıqların yoxlanması üçün cavabı yazı ilə ifadə edilən yeni tapşırıq formalarından istifadə edilməyə başlandı. Bununla əlaqədar olaraq 2017-ci ildən DİM-də imtahan fənləri üzrə hazırlıq kursları fəaliyyətə başlayıb. İki ay davam edən bu kurslarda müdavimlərə fənn kurikulumunun mahiyyəti, yeni tipli tapşırıqların formaları, dil fənləri üzrə mətn seçiminə qoyulan tələblər, situasiya tipli tapşırıqlar və onların qiymətləndirmə meyarları barədə məlumat verilir. Sonda müdavimlər kalibrovka prosesində iştirak edirlər. Kursu uğurla başa vuran müəllimlərə sertifikatlar verilir və onlar yeni tipli tapşırıqların yazılması, ekspertizası və marker kimi fəaliyyət göstərmək üçün DİM ilə əməkdaşlığa cəlb olunurlar. DİM tərəfindən təlimlərdə iştirak etmiş müəllimlərin “Elektron məlumat bazası” yaradılıb. Hazırda bazada 5 minə yaxın müəllimin şəxsi məlumatı var. Təlim kursları respublikanın bütün regionlarını əhatə edir.
“Yazı işlərinin qiymətləndirilməsi” seminarında Dövlət İmtahan Mərkəzinin əməkdaşı Tural Dünyamalıyev “Azərbaycanda e-marker qiymətləndirmə sisteminin funksionallığına giriş” mövzusunda çıxış edib. Qeyd olunub ki, Dövlət İmtahan Mərkəzi ümumi orta təhsili və tam orta təhsili bitirən tələbələrin məktəbdənkənar imtahanlarını idarə edir. Bu imtahanlarda şagirdləri qiymətləndirmək üçün açıq və çox seçimli suallar istifadə olunur. eMarker proqramı açıq sualları qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu proqram qiymətləndiricilərə həm uzaqdan, həm də DİM-in binasında işləməyə imkan verir. Uzaq bir yerdən işləyərkən qiymətləndiricinin şəxsiyyətini yoxlamaq üçün bir neçə vasitədən istifadə olunur. Bu vasitələrdən biri üztanıma sistemidir. Bundan istifadə edərək sistemə daxil olan və cavabları qiymətləndirmə zamanı markerlərin şəxsiyyətini yoxlaya bilərik. Qiymətləndirmə prosesini asanlaşdıran digər vasitələr var, məsələn protraktor, dairə və s.
Bu proqram bizə cavabları markerlərə təsadüfi paylamağa imkan verir. Konfiqurasiya parametrlərinə əsasən cavabların paylanması avtomatik olaraq həyata keçirilir. Xarici müdaxiləyə ehtiyac yoxdur. Markerlərin özləri keçmiş qiymətləndirmə statistikasına görə avtomatik olaraq və ya əl ilə seçilə bilər. Tələbələrin cavab vərəqləri suallara görə bölmələrə bölünür və markerlər qiymətləndirdiklərini bilmədikləri üçün kodlanır. Hər sual üçün fərqli qiymətləndirmə meyarları yaradılır və bu meyarlar əsasında standartlar hazırlanır. Bu meyarlar və standartlar cavabları düzgün qiymətləndirmək üçün markerlər üçün vacib vasitədir. Yekun qiymətləndirmədən əvvəl boş cavablar seçilib bazaya daxil edilir.
Marker sistemi, qiymətləndirmə prosesini avtomatlaşdırmaq və markerlər, eləcə də tələbələr haqqında müxtəlif statistik məlumatlar əldə etməyə imkan verir.
“Validlik” sessiyasında Nigeriya və Səudiyyə Ərəbistanı ölkələrinə aid məruzələr dinlənilib, müzakirələr aparılıb.
Günün davamında “Qiymətləndirmə metodları”, “Müqayisəli tədqiqatlar”, “Diaqnostik qiymətləndirmə”, “Yazı işlərinin qiymətləndirilməsi” mövzularında sessiyalar keçirilib.
Dövlət İmtahan Mərkəzinin əməkdaşları Aynur Bayramlı, Esma İbrahimova, Natig Əliyev, Məhəbbət Əkbərli “Azərbaycanda magistr təhsili almaq üçün müxtəlif qiymətləndirmə vasitələri tətbiq olunur” mövzusunda təqdimat ediblər. Təqdimat Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən ali təhsil müəssisələrinin magistratura səviyyəsinə qəbul zamanı istifadə edilən müxtəlif qiymətləndirmə vasitələrinə həsr olunub. Giriş hissəsində magistratura səviyyəsinə qəbul qaydaları, imtahanın formatı və fənn blokları haqqında qısa məlumat, həmçinin qəbul imtahanının nəticələrinə qoyulan tələblər, istifadə olunan tapşırıqların növləri öz əksini tapıb. Daha sonra 2019-cu ilin magistraturaya qəbul müsabiqəsinə dair statistik məlumatlar, müxtəlif qiymətləndirmə üsulları ətraflı şəkildə işıqlandırılıb. Test üsulu ilə yanaşı, esse (inşa), yazılı tərcümə, ixtisas üzrə suallara yazılı cavablar, şifahi müsahibə və xüsusi qabiliyyət tələb edən ixtisaslaşmalara qəbul üçün tətbiq edilən qabiliyyət imtahanı kimi rəngarəng qiymətləndirmə metodlarından istifadə olunması vurğulanıb. Bununla yanaşı, təqdimatda inşa (esse) yazı növünün həm müsbət, həm də çatışmayan cəhətləri, yaradıcı tapşırıqlara qoyulan tələblər izah edilir. Təqdimatda, həmçinin yazıların yoxlanılmasında iştirak edən ekspertlər üçün təşkil olunan təlimlər və yazıların yoxlanılma meyarlarından ətraflı bəhs edilir. Esse tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə qoyulan tələblər, eləcə də onların yoxlanılması zamanı diqqət yetirilməsi vacib olan məsələlər, yazı işi nümunəsi də təqdimatda əksini tapıb. Esselərin qiymətləndirilmə meyarları imtahandan bir neçə həftə əvvəl ali təhsil müəssisələrinin professor-müəllim heyətini təmsil edən ekspertlərlə müzakirə edilir və onlara qəbul olunmuş meyarlar əsasında qiymətləndirmənin aparılmasına dair təlimatlar verilir.
Yazıların qiymətləndirilməsi 5 ballıq şkala əsasında aparılır. Bu sahədə dünya təcrübəsini nəzərə alaraq hazırlanmış şkalada dörd əsas qiymətləndirmə meyarı əsas götürülür ki, bunlar da məzmun, forma və quruluş, dilin imkanlarından və durğu işarələrindən istifadə məsələlərini özündə ehtiva edir.
Təqdimatın nəticə hissəsində magistraturaya qəbul zamanı istifadə edilən müxtəlif qiymətləndirmə vasitələrinin, o cümlədən fərqli tapşırıq növlərinin (esse yazı işi, tərcümə, qapalı və açıq formalı test tapşırıqları, şifahi müsahibə, verilmiş sualların yazılı şəkildə cavablandırılması və s.) namizədlərin bilik və bacarıqlarının, intellektual səviyyəsinin, məntiqi təfəkkürünün, təhsilin növbəti pilləsində oxumağa hazır olub-olmamasının, yəni öyrənmə və təhsilini daha da artırma potensialının üzə çıxarılması məqsədinə xidmət etdiyi izah olunur.
Konfransın sessiyasında Azərbaycan İqtisad Universitetindən (UNEC) Raqif Qasımovun “Biliklərin qiymətləndirilməsi metodologiyası: Azərbaycan və beynəlxalq təcrübə” mövzusunda məruzəsi dinlənilib. Məruzədə beynəlxalq təcrübədə biliklərin metodoloji qiymətləndirilməsi, Azərbaycanın ali təhsil sistemində biliyin qiymətləndirilməsi ilə bağlı əsas sənəd olan “Kredit sistemində təhsil alan tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsi haqqında” Əsasnamə ilə müqayisəli şəkildə təhlil edilib. Qeyd olunub ki, tədqiqatın əhəmiyyəti, beynəlxalq təcrübədə biliklərin qiymətləndirilməsi metodologiyasının oxşar və fərqli cəhətlərini Azərbaycanın ali təhsil sistemindəki biliklərin qiymətləndirilməsi metodu, onun müsbət və mənfi tərəflərinin öyrənilməsidir. Azərbaycan ali təhsil sisteminin beynəlxalq ali təhsil sisteminə qəbul edilməsi ilə bağlı təkliflər hazırlanması planlaşdırılır. Tədqiqat zamanı Nazirlər Kabinetinin qərarları ilə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən hazırlanan beynəlxalq təhsil sistemində qanunlara, qərarlara, əsasnamələrə və biliklərin qiymətləndirilməsi metodologiyasına istinad ediləcək.
Dövlət İmtahan Mərkəzinin Direktorlar Şurasının sədri Məleykə Abbaszadə, Mərkəzin əməkdaşları Elmir Şirinov, Oleq Şelaginov, Sərxan Quliyev “Azərbaycanda e-qiymətlənsirmə təcrübəsinin qiymətləndirilməsi və təhlil” mövzusunda çıxış ediblər.
Bildirilib ki, qiymətləndirmə sahəsində təxminən 30 illik təcrübəsi olan Dövlət İmtahan Mərkəzi ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul prosesini uğurla idarə edir və 2012-ci ildən etibarən məktəblərdən buraxılış imtahanlarını keçirməyə başlayıb.
2008-ci ildə 1-ci sinifdə oxuyan ibtidai sinif şagirdlərinə yeni tədris planı təqdim edilib. Yeni kurikulum standartları tələbələrin bilik və bacarıqlar əldə etmələrini təmin etmək məqsədi daşıyır. Bununla əlaqədar, DİM yeni tədris planı əsasında təhsil alan tələbələrin bilik və bacarıqlarını qiymətləndirmək üçün texnologiya hazırladı.
2019-cu ildə 11-ci sinifdən (tam orta təhsil) və yeni tədris planı ilə təhsil alan şagirdlər biliklərini qiymətləndirmək üçün məktəb buraxılış imtahanlarının (11-ci siniflər üçün) yeni modeli hazırlanıb. Universitetə qəbul imtahanları 2 mərhələdə aparılır. Birinci mərhələ ana dili, riyaziyyat və xarici dil fənlərini, ikinci mərhələ abituriyentlərin seçdikləri ixtisas istiqamətlərinə uyğun olaraq üç fənni əhatə edir. Hər iki fazada açıq məhsullar təqdim olunur. İmtahanların bu yeni formatında xarici dil fənni üzrə “oxu” və “qrammatika” hissələrinə əlavə olaraq “dinləmə” hissəsi təqdim edilib.
Yazılı materialların yüksəkkeyfiyyətli qiymətləndirilməsi üçün təklif olunan qiymətləndirmə texnologiyasına qiymətləndiricilərin təlimi, onların keyfiyyətinin monitorinqi (əkin prosesindən istifadə), subyektiv yanaşmaların qarşısının alınması, məlumatların təhlükəsizliyi daxildir. Texnologiya monitorinq imtahanları, 9-cu sinif məktəb imtahanları zamanı tətbiq edilib və daha da təkmilləşdirilib.
Xatırladaq ki, konfransda Azərbaycanla birgə 55 ölkədən 300-dən çox nümayəndə iştirak edir. IAEA-nın üzvü olan Dövlət İmtahan Mərkəzi bu təşkilatın keçirdiyi tədbirlərdə mütəmadi iştirak edir. IAEA 1975-ci ildən başlayaraq hər il bu cür konfranslar keçirir. Azərbaycan hələ 2007-ci ildə MDB ölkələri arasında IAEA tərəfindən belə bir konfrans keçirilən ilk ölkə olub.
IAEA 2019 beynəlxalq konfransı sentyabrın 27-dək davam edəcək.
Qeyd: Məlumatın hazırlanmasında konfransın rəsmi media tərəfdaşı AZƏRTAC-ın materiallarından istifadə olunub.
